Драг Никола,

при нашата последна средба, сигурно ќе се сетиш, седевме во една пријатна пивска градина во западниот дел на Берлин, некаде меѓу плоштадот Нолендорф и каналот Ландвер, и уживавме во еден од последните прекрасни денови на летото, сосем онака како осите, кои го насетуваа крајот што им се ближи и како погодени самураи се тетеравеа околу нашите чаши. Бевме во тројка, зашто еден заеднички пријател од Кина, кој сепак одамна веќе не живее во својата татковина, седеше со нас на масата, и некако, се разбира од актуелниот повод, зашто еден од нас тројцата мораше да појде во одреден конзулат, нашиот разговор почна да се врти околу патувањето, и околу добивањето виза и други документи, и јас признав какво магично дејство отсекогаш имале врз мене записите во пасошите, дури и оние во дополнително издадениот детски пасош со блуткава жолтеникава хартија и со онаа мала таксена марка во аголот со боја зелена како нане, на која се препознаваше главата на благородникот фон Штајн. Ти сигурно забележа дека бев кратко пред тоа да го разуздам својот восхит: за оваа необична бирократска магија на печатите во сите тие пасоши што некогаш сме ги поседувале, за забелешките, за формите и боите и јазиците, трезвените сиви правоаголници од едно дамнешно патување во Шпанија во 1983 година, но, кои секако пламнуваат преку еден збор како „fronteras“ и додатоците „entrada“ и „salida“, и притоа изгледа како на она званичното да му внесуваат здив фламенко; за поединечните правоаголници и овални форми, оваа необична геометриска наука на граничниот сообраќај, некогаш сини како морето, некогаш црни како катранот, некогаш подобро а повремено одвај читливи, тука за ромб од раката на службеникот, што се протега како детски змеј покрај начкртаниот потпис и се стреми да одлета преку страницата, онаму за ситен рамнокрак триаголник, што во 1978 година го поставил некој „Immigration Officer“, претпоставувам: од Англија, во долниот лев агол, еден секако коректно поставен извиднички шатор според прирачникот со примери на Бејден-Поуел; на една друга страница, во еден подоцнежен пасош, едно алфа, едно ипсилон, едно ро, кои секако произлегуваат од грчки аеродром, а полето на оваа атичка дозвола за влез е со толку добри пропорции како нацрт на храм, стои таму истрајно со децении како минијатурен храм, почива на столбовите на своите грчки букви. Има и една виза за Соединетите Држави, на страниците пред и по неа безброј помали печати на Германската Демократска Република кои налик на пеперутка блескаат меѓу темносино и виолетово, што наведува на заклучок дека или е во прашање двобојно перниче за печати или пак мастило со слаб квалитет, печати од граничните премини Царентин и Штакен, Грибницзе и Штолпе, од железничката станица Фридрихштрасе и од Брандербуршката порта. А колку повеќе се приближува до денес датумот на издавање на пасошите, толку помалку има европски земји што се појавуваат. Еден печат од граничниот премин Згожелец по повод едно божиќно патување во Полска, потоа по некоја дозвола за влез од прекуокеанските земји, од Австралија и Колумбија, од Индија и Никарагва, повремено печат за Босна и Херцеговина, за Израел или за Украина, како и налепница за виза со боја на слана од Белорусија. Но најзачудувачко е согледувањето колку ретко е присутна Европа во последните мои документи, заклучокот дека и покрај моето сѐ почесто патување, поради една сега безгранична Европа на соединети држави, мојот пасош изгледа едноставно како да е недопрен, речиси целосно слободен од бои, форми, кратенки, датуми – и сето тоа, иако редовно престојував во Амстердам и Копенхаген, Даблин и Лондон, Барселона и Атина. И токму затоа што сите овие преминувања на границите станаа невидливи, многу од границите не се веќе тоа, запрев во самиот миг кога сакав да почнам да се воодушевувам на масата во пивската градина – сепак претпоставив дека ти и нашиот пријател од Кина овој службен документ, пасошот, би можеле да го набљудувате со помала воодушевеност, многу потрезвено, поскептично, дека печатите, дозволите, визите имаат само за мене, разгалениот западен Европеец, носталгична магија и впечаток на туѓина и авантура, а напротив за многумина други, и, којзнае, можеби и за вас, значат помалку слобода отколку рестрикција, дури и самоволие. Навистина, драг Никола: кога некој би нѐ замолил обајцата да напишеме „Ода на пасошот“, „Обид за пасошите“ – неминовно би дошле до резултати различни во самата основа, би морале да го набљудуваме секој детал од еден сосем поинаков агол, недоверливото или намуртено одмерување зад стаклото, влакнестата рака што го прима документот, службеничката што го прелистува пасошот, кратко го крева погледот, прелистува, потоа неправилното двојно удирање на печатот меѓу перничето за печати и пасошот, додека редицата бавно се придвижува, и повторно, и повторно, и повторно, та-там, како накривување на некој со дрвена нога на палубата.
А колку е едноставно да се навикнеш на најневеројатните слободи, дури и да ги сметаш за нешто разбирливо само по себе. Па со кое право би можеле да гледаме со презир на луѓето, кои уште помлади од нас самите, никогаш не доживеале една Европа со граници и го сметаат за нормалност непостоењето на каква било контрола? Една европска унија (намерно не велам: Европа) без рампи – какво чудо е тоа земајќи ја предвид историјата на нашиот континент, постојано мораме да бидеме свесни за тоа, и притоа слободно смееме да се штипнеме за рака. Еден денешен дваесетгодишник никогаш не чекал во редот автомобили на Бренерскиот превој, за да смее да го продолжи своето патување за Италија, никогаш не морал да се помачи со својот француски научен на училиште па да размени кратко зад Офенбург неколку збора со алзашкиот граничен службеник, за да премине преку Рајна, а воопшто и да не зборуваме за германско-германската граница, која беше несовладлива и не можеше ни да се помисли дека некогаш ќе ја нема, а сепак во еден момент почна да се рони. Токму на оној премин во Царентин, што сѐ уште живее како печат во мојот пасош, седев во автомобилот на мојот десет години постар и бестрашен девер, кој киселиот униформиран, што ни нареди да застанеме со крената лева рака а десната ја беше сместил во палтото како некој цар, го поздрави со едно жовијално „Добро утро, Наполеон“, што пак ни подари часови чекање и најголемо можно внимание и присутност при демонтажата на нашето возило.
Необично, овој германски и речиси веќе неупотребуван збор, целосно излезен од мода „Schlagbaum“ (рампа) за кој сигурно и во македонскиот постои еквивалент, кој на француски се вика едноставно „barrière“ а на италијански „barriera“, на англиски и „turnpike“, при што она „pike“ може да значи и „штука“, но не смее да се помеша со рибата; значи не се работи за штука што се врти или извива, туку за копје или шпицест колец, „pike“, кој се врти на страна или може да се крене. Тоа е токму и смислата на германскиот збор, при што првиот слог е изведен од средновисоко германскиот глагол „slahen“ и тука значи нешто како „треснува, се спушта, заклучува“. Секако дека рампата може да се најде и во речникот на браќата Грим, ова есенцијално дело, во кое на илјадници страници се зачувани историјата и богатството на германскиот јазик, во кое се препознаваат и влијанијата на другите јазици, обогатувањето и постојаните промени, на кои им е потчинет секој јазик, и кои го оживуваат, без разлика дали се работи за изведенки од латинскиот, францускиот или холандскиот. Како и секогаш, Грим изнесува убави примери, цитира од Шилеровиот Тел, ги наведува Хебел и Музеус, кој прави љубовта чудесно да прескокне преку рампата како преку обична сламка. Но насилието на зборот „slahen“ сѐ уште може да се почувствува, физичката закана на бидувањето убиен, а речникот забележува дека рампата означува и една втора работа, имено може да значи „стапица за грабливи животни“, „тежок трупец, што е поставен на потпора и ги погодува во грбот животните што минуваат под него и ги згмечува“, на пример лисици или јазовци. Така што повредите што може да ги донесе средбата со бариерата, сѐ уште одзвучуваат и во рампата што се спушта. И навистина: секоја вечер на вести можеме да видиме какви опасности се поврзани со преминувањето на границите, без разлика дали тие се повлечени невидливо во едно море или се манифестираат како ограда.
Си пишуваме писма еден на друг во едно време во кое национализмот и ограниченоста одеднаш изгледаат толку en vogue како што одамна не било случај, бидејќи и во мојата земја добива наплив партија во чија почетна буква попречно веќе се наоѓа рампа и од чии редови неодамна, меѓу другото, беше побарано да се воведе повторно зборот „völkisch – етнички“1 во секојдневна употреба. Само неколку дена пред почетокот на оваа дискусија, бидејќи споменатата партија со недели и месеци ги повторува ваквите обременети зборови и тие наоѓаат влез во политичките дебати, во колумните и без никаков сомнеж и во приватните разговори на кујнските и кафанските маси, повторно го читав LTI на Виктор Клемперер, неговите набљудувања на Lingua Tertii Imperii, значи на „Јазикот на Третиот Рајх“. „‘Народ‘ сега се употребува толку често при зборувањето и пишувањето како сол при јадењето“, набљудува Клемперер во 1933 година, „на сѐ се додава малку народ: народна прослава, народен современик, народна заедница, близок до народот, туѓ меѓу народот, однароден…“. Не знам колку името на Виктор Клемперер е поим надвор од Германија, драг Никола – тој бил професор за науката за јазикот и литературата во Дрезден, 1935 година поради своето еврејско потекло бил принуден да го напушти универзитетот, и преживеал само благодарение на својата нееврејска сопруга, која одбила да се разведе од својот маж, и била подготвена да ги истрпи сите шиканирања и понижувања што следеле, заедно со него. Можеби неговите прочуени дневници во кои ги опишува овие дванаесет години опасни по животот, се дури и преведени на македонски? Во секој случај, во своите текстови за LTI Клемперер се конфронтира со тоа каков карактер има јазикот што бил во состојба да подготви такви дејства. „И ако сега“, прашува тој, „создадениот јазик е создаден од отровни елементи или претворен во носител на отровни материи? Зборовите можат да бидат како малечки конзерви со арсен: ги голтаме не забележувајќи, се чини како да немаат дејство, а по извесно време отровното дејство е сепак тука.“ Тешко е да се замисли дека и денес омразата и презирот што капнуваат во зборовите, не наоѓаат израз во одвратни дела вредни за презир. Во секој случај подметнатите пожари станаа нешто толку секојдневно што речиси не можат да се избројат. На еден од последните, токму во Берлин, извршителот пред да го запали чкорчето, на ѕидот на домот за бегалци го начкрабал барањето „Go to Home“ – во основа секако прекрасен германизам и бизарен во својата волја да изгледа светски, и секако меѓународно разбирлив, но притоа на еден речиси трогателен начин да биде погрешен. Но може ли да бараме од еден потпалувач на пожари да користи правилен англиски? И смееме ли да се смееме на тоа? И треба ли можеби да се смееме само за да не ни исчезне насмевката?
Дека зборовите содржат многу повеќе од едно едноставно значење, посочување на еден сооднос или предмет – кој би го знаел тоа подобро од лиричарите, кои вообичаено користат малку зборови, но на сметка на тоа играат со сите нивоа на значење на овие зборови, со звуците и одзвуците, со пукнатините и мостовите, кои, значи, ја истражуваат етимологијата, се обидуваат да ги откријат историските нивоа на зборот, сите тие скриени комори на одекот, чиј делокруг е одмерувањето, подредувањето, нијансата. Радости и тешкотии без крај, кои уште и се умножуваат кога преведуваме песни, кога пренесуваме песна од еден во друг јазик, барајќи начин да ги преминеме јазичните граници и да се погрижиме за тоа една песна на туѓ јазик да се вдоми во нашиот мајчин јазик. Една од нашите први средби беше во твојата татковина, во македонската Струга, и уште ја имам јасна сликата пред очи, како една топла вечер седевме шесторица, речиси сите помлади учесници од нас, на поетскиот фестивал што се одржуваше токму тогаш, покрај моќното Охридско езеро и го гледавме зајдисонцето, кога некој, можеби тоа беше дури и ти, попатно спомена дека во моментот ги преведува песните на израелскиот поет Јехуда Амихај – на што една поетеса дофрли дека и таа го прави тоа, и се вмеша и еден поет, и одеднаш се цитираа песни на Амихај, кому, како што се испостави, сите му се воодушевуваа во иста мера, на македонски, германски, англиски и украински, што претставуваше многугласна радост. На другата страна на езерото во далечината започнуваше Албанија, а секако седевме на оддалеченост малку поголема од едно херкулско фрлање камен до Грција, каде Хелдерлин го остава својот Хиперион да живее како самотник и да се присетува на својот живот, што, впрочем во писма, како што сега ми текна, му го опишува на својот пријател во Германија: „О, Белармин!, каде еден народ го љуби убавото, каде во неговите уметници почива гениј, таму вее, како воздух за живот, еден општ дух, таму се отвора срамежливото сетило, се топи сопствената темнина, и побожни и големи се сите срца, восхитот раѓа херои. Татковината на сите луѓе е кај ваквиот народ и туѓинецот со задоволство престојува овде.“ Ова може да се чита речиси како коментар на денешницата иако денес одвај сакаме да зборуваме за херои, кои се подобро зачувани во еповите или во една мината епоха. Кога неодамна бев во посета на пријатели од Полска и попладнето ми го покажуваа градот, тргнавме, што секако беше чиста случајност, од „Плоштадот на хероите“, се прошетавме преку „Плоштадот на слободата“, сѐ до „Плоштадот на пријателството“, каде заврши нашата обиколка, и така сосем попатно презедовме прошетка низ европската историја и развојот на нашиот континент, сѐ до среќниот крај. Барем мене така ми изгледаше овој ден.
Притоа навистина премногу лесно живеам, патувам, говорам и пишувам, зашто бев поштеден од војна и диктатура, и пораснав во една од ретките среќни, безветрени фази на историјата. Можеби една причина повеќе да не го поимам патувањето само како задоволство туку и како обврска – за учење, за почитување. И колку е поучно и лековито да се погледне Европа од дистанца, од падините на Медељин блескави како светкави алги или од огромниот Шангај, во кој би можела да се смести третина од германското вкупно население. Но најмногу би сакал да патувам, се разбира со Шејмус Хини, кого сигурно ти исто толку го почитуваш колку и јас, во „Републиката на совеста“, на која ѝ посветил една долга, прекрасна песна, „From the Republic of Conscience“, во која по слетувањето може да чуе угара, старецот на шалтерот збунувачки извлекува фотографии од мантилот од предците на патниците, дамата на царината ја моли да ги слушне традиционалните ирски магични зборови против немост и против зол поглед. Третиот и последен дел од песната звучи вака:

I came back from that frugal republic
with my two arms the one length, the customs woman
having insisted my allowance was myself.

The old man rose and gazed into my face
and said that was official recognition
that I was now a dual citizen.

He therefore desired me when I got home
to consider myself a representative
and to speak on their behalf in my own tongue.

Their embassies, he said, were everywhere
but operated independently
and no ambassador would ever be relieved.

Бидејќи „relieve“ може да значи две работи, „разрешува“, но и „олеснува“, можеме да насетиме: Оваа служба е целосен товар. Но уште потешко би смеело да биде, стравувам, човек воопшто и да се квалификува како амбасадор на оваа зачудувачка и потребна република. Можеби би морал да почне со тоа самиот да изнаоѓа формули против немоста, и сопствената, самиот да го одбива злиот поглед.
И не помалку значајно, една песна како оваа секако покажува дека најпрекрасните, најнезаборавните патувања се одвиваат во главата. А за тие не е потребен дури ни пасош.

Биди ми срдечно поздравен,
Твој Јан

Драг Јан,

откако го добив твоето писмо го отворив новиот пасош и се загледав во сопственото лице со поинакви очи од оние на фотографиите на задните корици на книгите или од фотографиите во семејниот албум кои требаше да ја потврдат константноста на генот. Окото останува отворено и по смртта, но на фотографијата на пасошот устата треба да биде затворена иако посакуваш да викнеш, а очите треба да се широко отворени како пред платно на Бројгел. Затскриената насмевка на пасошката фотографија требаше агресивно да ја нагласи мојата невиност пред очите на полицискиот граничен офицер на аеродромите. Требаше да бидам смрзнато лице на елен пред динамичните очи на ловецот. Пасошките фотографии беа музеи на сожалувањето. Роден сум во земја каде сожалувањето е начин да се љуби, каде на прашањето „Како сте?” се одговара со „Бог да чува од полошо.” Растев во град на граничен премин меѓу три држави и искинати знамиња од ветрот и наследените омрази. Тишината на стравот беше најсилна на границите, каде се водеше воздушна војна меѓу различните државни радиостаници, а просторот исполнет со шум меѓу две радиостаници беше мојот дом. Сакав никој да не ме разбере, посакував да не ги разбирам јазиците кога се наоѓав пред граничен премин или пред спокојството на гробот на Бродски, близу водата и времето што истекува. На првото патување во Венеција се поклонив пред живоста на водата и нејзиното сеќавање, го барав Тицијан по улиците и ѕидовите на црквите, иако неговата „Грабнување на Европа” беше одамна преселена од другата страна на Атлантскиот Океан. Пред да се соочам со митолошкиот, а подоцна и со гео-политичкиот европски наратив, за мене Европа беше само име на единствената фабрика за чоколади во Скопје пред распаѓањето на Југославија. Нешто слатко. Подоцна дедо ми, кој беше најпознатиот слаткар и контрабасист во градот (оти други немаше), ми кажуваше дека таму во Европа имало и горчливи чоколади – оксиморон далечен за нас децата израснати со пуританизмот на државната социјалистичка идеологија дека супата може да биде само солена, сирењето бело, а поетот прекрасен како и државата. Веќе петнаесетина години живеам надвор од контекстите за трајни домови и географии на припадноста. Mои домови беа аеродромите со исти мириси од парфеми од фри-шоповите; чекалните на автобуските станици полни бездомници и гулаби; чистите, но стерилни хотелски соби со балкони доволни само за една птица; собите за книжевен резиденцијален престој полни книги што го впиле мирисот на цигарите и препржениот зејтин од претходните писатели; болниците во кои тишината значеше страв, а зборувањето болка… По патиштата на поетиката на неизвесноста среќавав и луѓе кои молеа за леб и внимание, но и богати знаменосци на транзицијата од социјализам во капитализам, кои заработуваа внимание, но молеа за трајна вистина пред импровизираните олтари со кичести икони во канцелариите. Бев ненадејно и крвнички нападнат среде ден од млади ксенофоби во Вилнус кои не го познаваат остриот мирис на војните; десетина дена  живеев опкружен од паравојската и добронамерните игуани во џунглата на границата помеѓу Колумбија и Панама; неколку дена бегавме од киднаперите низ улиците на Багдад опкружени со млади војници чии лица не се гледааа од исправените митралези; скитав по селата со мали прозорци и отворени тавани на Жолтата Планина во Кина; гледав кон длабоките неба над Берлин и Њујорк – градови во кои времето не умира и не убива; зборував со имамите во Индонезија кои обожаваа да се фотографираат со поети и офицери; одев по улиците на невидливата граница во израелската Хаифа каде што правот врз чевлите беше подеднакво митски и за Израелците и Палестинците; берев калинки од чек-поинтот на Нагорно Карабах помеѓу Ерменија и Азербејџан, гледајќи кон одблесокот на двогледот од војникот во караулата; на плоштадот во Мексико Сити читав стихови за минливоста на враќањата, додека на другата страна од улицата илјадници луѓе со свеќи во рацете бараа киднаперите да им ги вратат исчезнатите студенти назад; во Истанбул читавме поезија во подземна византиска цистерна, додека туристите ја ставаа цевката од наргилето в уста чекајќи да чкрапне фото-апаратот пред да се искашлаат; кажувавме стихови до светлината на активните вулкани во Никарагва и на неколку стотици метри од квартовите во Мумбаи во кои децата и смртта беа гладни. Но, секогаш се враќав дома да видам како синот расте побрзо од мојот копнеж по безбеден дом, се враќав во јазикот на моето детство, во зборовите кои ми дозволија да патувам низ меѓупростори и тишини – двете нешта кои ме создаваат додека создавам. „Тишината е мојата најсублимна, мојата најмирољубива, но и најнеоспорна објава на војна или презир.”, пишуваше Дерида. Во тишината се чувствувам сигурен и покрај гласноста на ставањето печат во пасошот како цивилизациски знак дека сега може да се преминат границите нацртани по војните. Пред околу дваесетина години ја облеков униформата, зашто државата велеше дека морам. Бев војник помеѓу две војни на Балканот. Полесно е да се рече така, отколку дека бев војник во состојба на мир. Сега кршливоста е мое единствено оружје. Долго време зборот FRAGILE за мене беше слика од картонските кутии во кои татко ми ги продаваше телевизорите или стаклените витрини, кои луѓето ги полнеа со купишта чинии и чаши кои ги користеа само за домашни свадби и погреби. Пред да ја усвојам азбуката на значењата, за мене FRAGILE беше знак за недопирливост, синоним за опасност наместо за кршливост. Кршливоста на Европа е опасна, драг Јан, зашто не може да се види, како напукнат камен во мозаик што се спротивставува на времето и дивите копачи. Ја сакам Европа поради нејзината имагинативна и вистинска широчина која ми дозволува да бидам сам кога не сакам да се вратам во собата на тесната географска или книжевна дефинираност. Патувам со јазикот таму каде што би сакал да се разбереме преку погледот кон убавината или кон небото како длабочина или симбол, она небо-контрапункт на сите агресии, како небата на Куросава во Рашомон. Европа е градена од јазици и можеби затоа е кршлива, органска, нескротлива. Можеби звучам романтички наивно, но мислам дека патуваме за да пренесуваме зборови, камења, прав, надежи. Туристот често доаѓа во градот за да преспие, патникот за да остане буден. Се среќавам со тебе во градови со реки, во градови со езера и дождови. Како е да се зборува за динамиката на водата во непознатите градови и во нашите тела? Како е да се живеат истрошените метафори за мостови, кога сè уште се поставуваат ѕидови, како привремени тетоважи на стравот и несигурноста? Веќе подолго време го живееме домот како динамичка стварност, како дрво со корења во воздухот. Во Париз мојот дом беше архитектонскиот комплекс „Реколé”, некогаш зграда со монашки конаци, а потоа претворена во воена болница – простор што низ времето ја конзервира битката помеѓу тишината на монасите и викањето на ранетите војници. На кој ли јазик се заветувале на тишина монасите во „Реколé”, на кој ли јазик ранетите војници ги преколнувале докторите или Бога? Тишината не е отсуство на зборови, туку долготраен обид да се каже нешто. Мандељштам пишуваше дека екскомуникацијата од јазикот е екскомуникација од историјата. Во тие меѓупростори на јазиците, историите се тотеми на лажните присуства. Номадите не веруваат во монументи, иако моите предци-бегалци го чуваа клучот од секој изгубен дом, од секоја празнина на живеењето. А празнината нема почеток и крај, како што вистинските херои немаат споменици, туку спомени. Водата памети повеќе отколку музеите, драг Јан. Во Париз живеев покрај каналот Сан Мартин, кој беше подготвен за чистење еднаш во петнаесет години. Беше веќе испразнет, а отсуството на палимпсестот на водата откри многу предмети на дното од каналот: велосипеди, часовници, телевизори, кои во каналот без вода беа безвредни споменици на секојдневноста. Часовникот не го мереше времето, телевизорот не ги пренесуваше отворените војни, велосипедот го чуваше стариот воздух меѓу жиците од тркалата. Во овој нов, Бодријаровски кажано, „систем на објектите” се криеше алтернативниот говор на градот, оној надвор од фото-апаратите на кусата туристичка меморија. Сена зборуваше во името на улиците и испразнетите канали, таа беше солзата на едно големо око на човечноста. Неколку пати се враќав во Париз за да го надминам стравот од совршениот баланс помеѓу симетријата на монументите и припитомената природа, помеѓу насмеаните туристи пред гробот на Џим Морисон и немоста на цвеќињата оставени пред Батаклан. Кога патувам од Македонија, слетувам на најоддалечените аеродроми низ Европа поради доминантните нискобуџетни летови во мојата родна земја, и тоа ме тераше да размислувам дека оддалеченоста е евтина, иако тешко се достигнува, можеби уште потешко од блискоста. Го полнев пасошот со печати од аеродроми за кои не знаев дека постојат и кои не носат имиња на големи херои, а уште помалку на книжевници. Сепак, се случи пред мене да се исправи огромен портрет на Рубен Дарио на ѕидовите од аеродромот во Манагва, или пак аеродромот во бразилскиот Бело Хоризонте да ја носи семантичката тежина на името на Карлос Друмонд де Андраде. Можам да замислам каква би била структурата на аеродромите со имиња како Кафка или Борхес, иако понекогаш аеродромите со себе ги носат тензиите на осветлени лавиринти со чувари без прашања и одговори. Во мене сè уште одекнува звукот на печатите врз пасошите како тупаница на генерал кој удира врз мапата положена на масата. Маларме белината околу стиховите ја нарекуваше „околна тишина”, нешто што не постои во пополнетите страници на моите пасоши со полуизбледени печати. Одамна не патувам поради тоа да ја зголемам жедта за домот. Носталгијата во Европа беше долго третирана како болест, но веќе нема простор да се биде болен, зашто враќањето дома е побрзо од меланхолијата на дислоцираност. Блискоста и оддалеченоста на градовите во кои сме живееле не се мери само во напуштања и искористени билети, туку и во недовршени враќања. Берлин е град во кој се враќам по уморот од идеализираното детство при секое патување во Македонија и од наметнатата вина за неприпадност што ме следи како рането животно. Берлин е град со поголем број враќања, отколку заминувања. Заклучениот велосипед до оградата на зграда што го менува својот облик или заборавените фотографии во уличните фото-кабини кажуваа дека некој можеби ќе се врати, додека металните шилци врз первазите ги тераа гулабите да летаат долго како ангели без фрески. Во мигот сум сѐ уште на пат помеѓу Венеција и Берлин – така кажува униформираниот глас на стјуардесата која тишината ја чува за нејзиниот љубовник. Но, можеби сум меѓу две војни, меѓу две колони од мигранти. Пред да патувам, куферот секогаш го отворам брзо и мојата сенка е веќе на дното. Кога се враќам дома, отворањето на куферот е бавно, како што се отвора запечатен ковчег на жртва од војните. И сè е внатре. Дури и сенката.

Твој, Никола

Драг Јан,

Во мигот кога го добив твоето писмо со зборови како преместени скапоцени камења од островите, мојата виза за Велика Британија истекуваше. Во долгите приказни пред заспивање, моите предци островите секогаш ги опишуваа како око на морето и тишината. Затоа првото патување во Англија за мене беше аџилак кон сопствената отуѓеност од гласноста на балканското наследство и воскреснувања на историите кои носеа смрт без право на воскреснување. Можеби сме се разминале на аеродромот, на патеката пред пасошката контрола која ги разделуваше патниците на оние од ЕУ и останатите, така природно како што иконографијата на надгробните камења ги разделува коските на католички, протестантски, муслимански, херојски, заборавени… Можеби во ист ден сме гледале во ракописите на Китс, обидувајќи се да го реконструираме неговото движење на дланката, како што се обидуваме да го имитираме сопствениот потпис најдобро што можеме врз скенерите со зелено и црвено светло при пасошките контроли. Велика Британија е мојот остров на спокојството, простор каде што го припитомувам мојот страв од големи води и идеи. Тоа око на морето, по кое многумина се обидуваа да чекорат. Дали Европа изгуби дел од хоризонтот по заминувањето на Велика Британија? Се замагли ли кршливото огледало на Европа кога островот како брод отплови кон координатите на неприпадноста? Честопати се прашувам за суштината на модерното и модифицирано номадство кое се сведува повеќе на статистичка промена на „ready-made” просторите, отколку на градењето простори и нивно напуштање. Мојата археолошка свест ја препознава Европа како мозаик заштитен од атмосферски влијанија, а номадската свест во сè гледа простор кој треба да се изгради. Сите овие прашања се осветлени од ноќната ламба во привремениот дом во Берлин – град во кој просторот е широко сеќавање. Иако постојано патувам, среќавам и напуштам, не би можел да зборувам за фактичко номадство, зашто вистинските номади не земаат со себе ништо кога го менуваат просторот, а јас со себе го земам напишаното – она што го пишувам надвор од времето и местата на детството. А рамката на детството е кршлива, драг Јан, покршлива од реконструираните амфори или закрпени истории. Вендерс сакаше само децата да можат да ги видат ангелите во Берлин, а во детството првите нешта што се учат се вообичаените константи на припадност: имињата на родителите, името на улицата и градот, за да може некој да нè врати таму доколку се изгубиме (глагол со кој повозрасните ги именуваат сите наши бегства). А потоа цел живот учиме како повторно да му припаѓаме единствено на детството. Детството ми беше полно со разгледници, со туѓи ракописи на позадината и марки од држави кои веќе не постојат. Колекционерите на марки беа Минотаврите на геополитичкиот динамички лавиринт. Понекогаш патувавме до езерото Дојран, само неколку километри од мојот роден град Струмица, само за да испратиме разгледница некому, да го прошириме просторот на дневната предвидливост. Денес фиоките ми се преполни со неиспратени разгледници од градовите што сум ги посетил и со складирани магнети за фрижидери кои се лепат едни до други како гулаби во декемвриска ноќ. Не мислам на оној бел гулаб со маслиново гранче кој децата сè уште го цртаат до измореното сонце во аголот, гулаб во кој мојот син престана да верува пред да престане да верува во Дедо Мраз или во моите писма дека еден ден ќе се вратам засекогаш. Пораснав во маало во кое имаше повеќе одгледувачи на гулаби отколку што имаше луѓе со пасоши. Страсно зборуваа за нивните гулаби-поштари кои со часови можат да летаат над различни земји и пак да се вратат во нивниот двор. Тоа беше нивната Европа – можеби најреална и најбезбедна од сите Европи подоцна во животот. Живеевме во град близу до граница и ним идејата за безграничност им беше далечна како хоризонт без државно знаме. По падот на комунизмот, нивните сомнежи беа заменети со метафизичките граници на челичните религии. Не знам каде одат гулабите кога ќе почине нивниот господар, не знам каде одат зборовите на оној што пишува кога ќе престане да испраќа писма. Лотман вели дека уметничкиот текст настојува максимално да се приближи кон животот, зашто тој самиот не е живот. Но, писмата се живот, драг Јан, лузни на острото време, патници на задоцнети чувства, музеи на паралелни истории. Писмата траат помалку од она што тие во себе го содржат, како некој брод кој ќе биде надживеан од товарот со скапоцености што го пренесува. Чуварите на музеите нè учат дека нештата се доживуваат вистински доколку се погледнат од далечина и не знам дали тоа го проповедаат за да ги заштитат артефактите од оштетување или навистина поради интензитетот на перцепцијата. Молкот по секое патување беше единственото писмо испратено до себе. Во војската, пред моите очи ги кинеа писмата кои беа упатени до мене. Ова беше идеална вежба да те научат да престанеш да веруваш во светот надвор од униформата, да мразиш сè што не носи оружје. А oмразата е храна за ѕидовите, онака како што визите се хранат од сомнежот. На аеродромите службениците сè уште два пати го поминуваат мојот балкански пасош низ скенерот, како што продавачките во моловите сомнежливо ја поминуваат банкнотата од 100 евра низ скенерот до касата. Сè  почесто на подвижната лента од аеродромите ги пречекувам моите куфери со црвена лепенка врз нив, која покажува дека поминале низ сите можни безбедносни контроли. Би сакал во тие мигови на пребарување по туѓите секојдневности да бидам од другата страна на ѕидот, за да видам што е тоа што контролорите го сметаат за сомнително, а што за нормално. Сигурен сум дека би се разиделе во дефинирањето на важноста и функционалноста на предметите. Данило Киш вели дека литературата тежи кон она што е посебно, за да дојде до нешто општо. Кој е тој посебен предмет кој прави да бидеш општо опасен? Аеродромите се крвотокот на нашите очекувања, тие се одмаралишта на нашата глад за промена на светот. Луѓе што трчаат загубени меѓу личните и државните временски зони; лица што како монументи стојат со главата нагоре кон табелата со полетувања и слетувања, како да чекаат знак од Бог дека авионот нема да се сруши; заспани патници склопчени како ембриони на подот покрај штековите и полначите на нивните мобилни телефони – почеток на новото бездомништво во меѓупростори, надвор од селективните механизми на градот. Минатиот месец го испуштив летот од Истанбул за Куала Лумпур поради хаосот во мерењето на времето. Годинава Турција за првпат одлучи да не ја следи европската промена на мерење на времето од летно во зимско, иако на телефонот автоматската промена на временската зона покажуваше дека разликата помеѓу централноеврпското и турското мерење на времето е сè уште само еден час, но во суштина веќе е два. Бевме жртви на државното мерење на времето, а не на времето. Бевме робови на автоматските часовници, отуѓени од тривијалниот почеток на разговор со непознаниците: Колку е часот?. Турција симболично се оддалечи за еден час од Европа, без да ги извести сателитите за тоа. Од Берлин патував и кон Барселона, Вилнус, Рига, Венеција и немам ниту еден печат во пасошот како доказ за тие летови. Внатрешните летови немаат печат. Внатрешните светови не оставаат траги. Нам ни требаат лузни однадвор, а што се државните печати ако не лузни на канонизирани истории и приказни за митска посебност. Европа секогаш беше и е за мене природен дом по бегствата од големите балкански наративи за почетокот на светот и времето, бегства од монументалноста на себесожалувањата присутни на просторите каде што израснав. Европа беше константна на книжевната безбедност во која својот дом го најдоа многу автори што бегаа од сенката на своето детство. Освојувачите менуваат имиња на држави и градови, не на континенти. Се родив во една држава, растев во друга, којзнае во која ќе умрам без да се помрднам од прозорецот на куќата на детството. Дарвиш од Париз изјави дека не знае дали имињата на градовите, после толку освојувања и преименувања, им припаѓаат на географијата или на јазиците. Моето презиме Маџиров значи „бездомник“, и се случи постојано да патувам, да се будам во градови со поинаков прав, тоа тело на времето, како што би напишал Бродски. Поради сите војни и големата сиромаштија што го зафати Балканот за време на Отоманската Империја како и во периодот по Балканските војни, личните имиња останаа единственото наследство. Името остана извор на обликување на свеста и копнежите. Монасите ги менуваат имињата кога пристапуваат во заедништвото и овде секој окупатор ги менува имињата на реките и улиците, а луѓето се борат преку нарекување на улиците со нивното старо име. Си напишал ли некогаш стихови, драг Јан, во авион кој те носи до места кои не знаеме да ги изговориме? Или молчиш како што молчам секогаш кога помислувам на леснотијата со која воздушно ги преминуваме јазиците што не ги зборуваме, културите што не ги познаваме. Хуароз во својата Вертикална поезија пишува дека е добро понекогаш создавачот да се одмори од своето дело, а и делото од него, исто како што розата се одмaра од својот градинар или спасителот од својот крст. Креативната тишина е долг дијалог со кршливоста на светот. Арво Перт во Талин ми спомна дека „За Алина“ ја создал во период по тригодишен комплетен авторски молк, можеби за да ме утеши за мојата творечка тишина која ја заменував со преведувања или прошетки низ туѓи писма. Сакам да молчам кога е гласно, да бегам кога контролорите се враќаат дома, да патувам кога пилотите спијат, да оставам брчки врз чаршафите од средените хотелски соби или трошки само под еден стол. Таквите доброволни преселби се најчесто поврзани со состојбата на принудна осаменост. Колку е можно да се остане сам, драг Јан, ако се зборува за историски и политички контексти на нашата Европа? Каква е таа идеја за колективна осаменост која се раѓа пред нашите очи, а која се брани со ѕидови и огради? Сакаме да се движиме, а да ги зачуваме границите, или да ги носиме со нас како синџири на сигурноста околу вратот. Сакаме да испраќаме писма, а да не бидеме дома кога ќе пристигне некое за нас. Се чувствувам повеќе дома во фонетиката на фразата „европски поет” отколку „македонски поет” поради тоа што Европа е повеќе од географија или од историска клетка изложена на мутации. На враќање од Македонија во Берлин, го изгубив лап-топот во автобусот бр. 171, на пат од аеродромот Шонефелд до мојот дом во Кројцберг. По половина час некој го беше компјутерот и ми беше вратен заедно со сите лозинки и необјавени стихови и есеи во него. Не знам кому да му се заблагодарам за оваа тивка човечност. Како што не знам кому да му простам ако еден ден некој помине покрај мене нареден со неколку килограми експлозив. Во време на безбедносните камери, невидливоста е статус на привилегиран идентитет — и кога се помага и кога се убива. Живееме во меѓусветови во кој единствен начин да ги избегнеш контролите е да станеш контролор. Или да го изгубиш пасошот засекогаш.

Твој, Никола